බුදුදහම තබා ථෙරවාද බුදුදහම යනුවෙන්වත් සියළු ථෙරවාදීන් එකඟවන දහම් දැනුමක් නැත. අභිධර්මය පිළිබඳ ව, එනම් අභිධර්මය පිළිබඳ අර්ථකථන, අර්ථවිග්‍රහ පමණක් නොව අභිධර්මය බුදුන්වහන්සේ විසින් දේශනා කරනු ලැබූ දහමක් ද යන්න පිළිබඳව ද ථෙරවාදීන් යැයි කියාගන්නා අය අතර විවිධ මතවාද ඇත. ඇතැමුන්ට අනුව අභිධර්මය සැරියුත් මහ රහතන්වහන්සේ්ගේ ශි’ෂ්‍ය පරම්පරාව විසින් සූත්‍රගත කරන ලද්දකි. අප විසින් අපේ ප්‍රවාද ගොඩ නැගෙන්නේ සිංහල බෞද්ධ චින්තනය මත පදනම් වෙමිනි. මගේ ලෝකය කෘතියෙහි සිට ම සිංහල බෞද්ධ චින්තනය කුමක් දැයි තේරුම් කර දීමට අප විටින් විට උත්සාහ ගෙන ඇත. එහි දී අප තේරුම් ගන්නා ආකාරයට බුදු දහම අපට පිහිට වෙයි. එය බුදුදහම නොවේ යැයි කියන්්නෝ වෙනත් ආකාරයකට බුදුදහම තේරුම් ගනිති. චින්තනයකට ඇත්තේ ආකල්ප න්‍යායක් හා දෘෂ්ටියක් ය.
ඒ ඒ දහම, ඒ ඒ දැනුම, ඒ ඒ සංස්කෘතිය ආදිය ගත්කළ සියල්ලන්ට ම පොදු වූවක් නැති බැවින් එසේ ගැනීම වැරදි යැයි කසිකබල් පශ්චාත්නූතනවාදියෝ පවසති. දකුණු පළාතේ සිංහලයන්ගේ සංස්කෘතිය උඩරට සිංහලයන්ගේ සංස්කකෘතියෙන් වෙනස්වන බැවින් හා ඒ දෙකම වෙනත් පළාත්වල සිංහලයන්ගේ සංස්කෘතියෙන් වෙනස්වන බැවින් සිංහල සංස්කෘතියක් යනුවෙන් දෙයක් නැතැයි කීමට පවා ඇතැම් පශ්චාත්නූතනවාදියෝ පෙළඹෙති. මෙයට හේතුව ඒ සුළු සුළු විවිධත්ව අතර පොදු බවක් හැඳිනගැනීමට අද බටහිරයන් අසමත් වීම ය. එසේ වන්නේ බටහිර නූතනත්වය අද කඩා වැටෙන බැවින් ය. සිංහලයකු ලෙස ජීවත්වන ඕනෑම අයකු හා ඉංගිරිසිකාරයකු අතර ඇති වෙනස එවැනි සිංහලයන් දෙදෙනකු අතර ඇති වෙනසට වඩා වැඩි බව මේ ඔල්මොරොන්දන්කාරයන්ට නො තේරෙයි. විවිධත්ව මැද ද සිංහල සංස්කෘතිය යනුවෙන් ප්‍රපංචයක් පවතින බව පැහැදිලි ය. එලෙස ම විවිධත්ව මැද ථෙරවාද බුදුදහම යනුවෙන් හඳුනාගත හැකි පද්ධතියක් වෙයි.
බටහිර විද්‍යාව රඳා පවතින්නේ ම මේ විවිධත්ව මැද යම් ප්‍රපංචයක් සම්බන්ධයෙන් පොදු ගුණ හඳුනාගත හැකි වීම මත ය. විවිධ වර්ගවල බල්ලෝ සිටිති. එකම වර්ගයේ බල්ලන් වුව ද එකම ආකාරයකට ක්‍රියා නොකරන බව පැහැදිලි ය. එහෙත් බල්ලන් යනුවෙන් සතුන් වර්ගයක් නැතැයි ගතහොත් බටහිර සත්වවිද්‍යාව එතැනින් අවසාන වෙයි. බල්ලන් යනුවෙන් සත්ව කොටසක්් ඇති බව හඳුනාගැනීමෙන් පසු විවිධ වර්ගවල බල්ලන් අතර ඇති වෙනස්කම් හඳුනාගත හැකි ය. වැදගත් වන්නේ එවැනි සියළු වෙනස්කම් මැද බල්ලන් බළලුන්ගෙන් වෙනස් වීම ය.
ඊනියා බාහිර ලෝකය පමණක් නොව මනස විඤ්ඤාණය ආදී වශයෙන් හැඳින්වෙන දෑ ද මායාවන් පමණක් වෙයි. මනේන්ද්‍රිය යනුවෙන් හැඳින්වෙන්නේ ද අනෙක් ඉන්ද්‍රිය මෙන් ම අවිද්‍යාව හේතුවෙන් පැන නගින ආයතනයකි. එය සළායතනවලින් එකකි. අවිද්‍යාව ඇති විට විඤ්ඤාණය වෙයි. අවිද්‍යාව නැතිවිට විඤ්ඤාණය ද නැති වෙයි. මෙහි විඤ්ඤාණය යනු ඊනියා යථාර්ථයක් හෝ වාස්තවික ව පවතින්නක් නොවන හෙයින් විඤ්ඤාණය නැතිවීම යනු තිබෙන යමක් නැතිවීම නොවන බව වටහා ගත යුතු වෙයි. සළායතන සම්බන්ධයෙන් ද කිව යුත්තේ එවැන්නකි. මම ය මාගේ ය යනුවෙන් ඇති හැඟීම් හුදු මායාවන් පමණක් වෙයි. මනසක් ඇතැයි කියන්නන් පිලිතුරු දිය යුතු ප්‍රශ්නයක් වෙයි. එනම් පිරිනිවන් පෑමෙන් පසු රහතන් වහන්සේ කෙනකුගේ ඒ ඇතැයි කියන මනසට සිදුවන්නේ කුමක් ද යන්න ය. උච්ඡෙදවාදයට හෝ ශාස්වතවාදයට හෝ හසු නොවී ඒ ප්‍රශ්නයට පිළිතුරු දිය යුතු වෙයි.
බුදුන්වහන්සේ මධ්‍යම ප්‍රතිපදාව දේශනය කළේ මේ අන්ත දෙක ඉවතලමිනි. අනෙක් සියල්ල මෙන් ම මනස ද මනසේ මායාවක් වෙයි. එසේ නොමැති නම්, මනස පවතින්නේ නම්, පරිනිර්වාණයේ දී රහතන්වහන්සේ නමකගේ පවතින්නේ යැයි කියන මනසට සිදුවන්නේ කුමක් ද යන්න ප්‍රශ්නයක් වෙයි. මගේ ලෝකයෙහි දැක්වෙන නැති මනස පිළිබඳ ප්‍රකාශය දශක දෙකකට පමණ පසුව අද ඇතැමුනට ප්‍රශ්නයක් වී ඇත්තේ ඇයි ද යන්න ප්‍රශ්නයකි. මනසක් යථාර්ථයක් ලෙස හෝ වාස්තවික ව හෝ නිරපේක්‍ෂක ව හෝ ඇත්නම් රහතන් වහන්සේ නමක් පිරිනිවන්පෑමේ දී එයට සිදුවන්නේ කුමක් ද?
සියළු අර්ථකථන මනසේ අර්ථකථන වෙයි. මනස පිළිබඳ අර්ථකථන ද මනසේ අර්ථකථන වෙයි. අප එකිනෙකාගේ මනස් අර්ථකථන කරන්නේ අපේ සංසාරගත පුරුදු, කර්මය, සංස්කෘතිය, චින්තනය, ඉන්ද්‍රිය පද්ධතිය ආදිය පදනම් කරගනිමිනි. බටහිර විද්‍යාවේ ප්‍රවාද සංස්කරණය කරන්නන් එසේ කරන්නේ ද ඔවුන්ගේ සංස්කෘතිය, චින්තනය ආදිය මත පදනම් වෙමිනි. ඔවුන්ට තරංගවාදයක් අවශ්‍ය වූයේ ද්විත්ව සිදුරු පරීක්‍ෂණය තේරුම් කිරීමය යෑමේ දී ය. සිදුරු දෙකකින් යෑමට නම් තරංගයක් විය යුතු යැයි ඔවුහු උපකල්පනය කළහ. එතෙක් තිබූ නිව්ටෝනීය ලවක ප්‍රවාදය (corpuscular theory) ඔවුන් ප්‍රතික්‍ෂෙප කළේ ආලෝකය අංශුවලින් සෑදී ඇත්නම් එමගින් බටහිරයන්ගේ සංස්කෘතියෙහි හා චින්තනයෙහි ද්විත්ව සිදුරු පරීක්‍ෂණයෙහි නිරෝධන රටා තේරුම් ගැනීමට නොහැකි වීම හේතුවෙනි.
එහෙත් අපට එය ප්‍රශ්නයක් නො වේ. අංශුවකට එක්විට තැන් දෙකක, එනම් අවස්ථා දෙකක පිහිටීමට හැකිවීම අපේ සංස්කෘතියෙහි හා චින්තනයෙහි ප්‍රශ්නයක් නො වේ. එය චතුස්කෝටික න්‍යායක් ඇති අපේ චින්තනයෙහි පමණක් නොව අඩුම තරමෙන් ත්‍රිකෝටික න්‍යායක් සහිත චින්තනයක ද ප්‍රශ්නයක් නොවිය යුතු ය. වෙනත් වචනවලින් කියන්නේ නම් කතෝලික චින්තනයෙහි හා වෛදික චින්තනයෙහි ද එය ප්‍රශ්නයක් නො වේ. එහෙත් එකල ග්‍රීක යුදෙව් ක්‍රිස්තියානි චින්තනයෙහි ආධිපත්‍යයට යට වී සිටි මේ චින්තනවල අංශුවක් එක්විට අවස්ථා දෙකක පිහිටිය හැකි ය යන සංකල්පය ඉදිරිපත් නොවිණි. එසේ වුවත් ග්‍රීක යුදෙව් ක්‍රිස්තියානි චින්තනය කඩාවැටෙමින් පවතින මෙකල යුරෝපීයයන්ට නැවතත් කතෝලික චින්තනයෙහි ඇතැම් අංග යොදාගැනීමේ හැකියාව ලැබී ඇත. පසුගිය අවුරුදු කිහිපයක කාලයෙහි දී ක්වොන්ටම් අංශුවක් තැන් දෙකක පිහිටිය හැකි ය යන අදහස බටහිර විද්‍යාඥයන් කිහිප දෙනකු අතර තහවුරු වෙමින් ඇත.
දැනට අවුරුදු පහළොවකට පමණ පෙර මොන්රෝ නම් විද්‍යාඥයකුගේ පරීක්‍ෂණවලින් හෙළි වූයේ බෙරිලියම් කැටයනයකට ස්ඵන්දනය නම් ගුණය සම්බන්ධයෙන් අවස්ථා හතරක එක්විට පසුවිය හැකි බව ය. ෂ්රෝඩිංගර්ගේ බළළා පිළිබඳ චිත්ත පරීක්‍ෂණයට පදනම් වූයේ ද බළලාට අවස්ථා දෙකක එක්විට ගතකළ හැකි ද යන්න ය. එනම් බළළකුට එක්විට ජීවත්වීම හා ජීවත්නොවීම (මරණය) යන අවස්ථා දෙකෙහි පසුවිය හැකි ද යන්න ය. මෙය බටහිරයන් ජීවිතය හා මරණය පමණක් නොව ක්‍ෂුද්‍ර අංශු හා මහේක්‍ෂ අංශු අතර ද වූ වෙනස අවුල් කරගත් තැනක් විය. කෙසේ වෙතත් බළලුන් (කැට්) සම්බන්ධයෙන් අදාළ පරීක්‍ෂණය කරගත නොහැකි වූ බටහිර විද්‍යාඥයෝ කැටයන සම්බන්ධයෙන් පරීක්‍ෂණයක් කර බෙරිලියම් කැටයනයට එක්විට අවස්ථා හතරක පිහිටිය හැකි බව පෙන්වූහ.
එහෙත් මෙහි දී කිවයුත්තක් නම් මොන්රෝ ඇතුළු කණ්ඩායමට බෙරිලියම් කැටයනයේ අවස්ථා හතර නිරීක්‍ෂණය කළ නොහැකි වූ බව ය. අවස්ථා හතරක් ඇති බව දැනගත් නමුත් ඒ අවස්ථා ඉන්ද්‍රිය ගොාචර නො වී ය. අවස්ථා ඉන්ද්‍රිය ගෝචර වී නම් ඉන් කියැවෙන්නේ කැටයනයේ අදාළ ගුණය දන්නා බව ය. එවිට අවස්ථා හතර කඩා වැටී බෙරිලියම් කැටයනය එක් අවස්ථාවක් පමණක් ගත යුතු වෙයි. මෙයින් ගම්‍යවන කරුණක් නම් ක්වොන්ටම් අංශුවක යම්කිසි ගුණයක් දැනගත් විට ඒ ගුණයේ ප්‍රතිබද්ධ ගුණය අවස්ථා එකකට වැඩි ගණනකින් ඇති බවත්, ඒ බව දන්නා නමුත් ඒ දැකගත නොහැකි බවත් ය. දැනුම හා දැකීම යනු එකක් නොවන බව පැහැදිළි විය යුතු ය.
යමක්් නොදැක, එනම් එය පංචේන්ද්‍රියන්ට ගොාචර නොවී පැවතිය හැකි බව මොන්රෝ ප්‍රමුඛ විද්‍යාඥයන්ගේ පරීක්‍ෂණවලින් තහවුරු විය. මෙහි දී ද වැරදි වැටහීම් ඇති නොවීම සඳහා ඒ ගැන කෙටි අටුවාවක් ලිවිය යුතුව ඇත. මෙහි පැවතීම යනුවෙන් අදහස් කරන්නේ වාස්තවික, නිරපේක්‍ෂ පැවැත්මක් නො වේ. මේ පැවතීම ද සංකල්පයක්, සම්මුතියක් පමණකි. එය ද මනසට සාපේක්‍ෂ ය. එය ද මනසේ මායාවකි. සංකල්පයක් ලෙස එය ශූන්‍ය වෙයි. බෙරිලියම් කැටයනය අපේ පංචේන්ද්‍රියවලට ගෝචර නොවී අවස්ථා හතරක පවතින්නේ ඊනියා යථාර්ථයක් ලෙස නො වේ. එලෙස සම්මුති අර්ථයකින් පැවතිය හැකි බව පළමුවරට සූත්‍රගත කෙරුණේ ක්වොන්ටම් භෞතිකය පිළිබඳ විද්‍යාලංකාර අර්ථකථනයෙනි. එය සිංහල ථෙරවාද බෞද්ධ චින්තනය මත පදනම් වී කෙරුණු අර්ථකථනයකි.
ඒ අර්ථකථනය බටහිර භෞතික විද්‍යාඥයන් විසින් පිළිගැනුණත් නැතත් බෙරිලියම් කැටයනයට එක්තරා ගුණයක් සම්බන්ධයෙන් අවස්ථා හතරක පැවතිය හැකි බව පිළිගැනීමට ඔවුන්ට සිදු වෙයි. ද්විත්ව සිදුරු පරීක්‍ෂණයෙහි දී ක්වොන්ටම් අංශුවකට එක්විට සිදුරු දෙකෙන් ම යෑමට හැකි වන්නේ අංශුව අදාළ අවස්ථා දෙකෙහි ම පවතින බැවිනි. නැවතත් අවධාරණය කළ යුත්තේ පවතින්නේ ය යන්නෙන් වාස්තවික වූ පැවැත්මක් ගම්‍ය නොවන බව ය. අංශුව එලෙස අවස්ථා දෙකක පවතින බැවින් අපට තිරයක නිරෝධන රටා දැක ගැනීමට හැකි වෙයි.
යම්කිසි අයුරකින් යමකුට අංශුව ගමන් කරන්නේ කිනම් සිදුරෙන් දැයි දැන ගැනීමට අවශ්‍ය වුවහොත් ඒ සඳහා පරීක්‍ෂණයක් සැලසුම් කළ හැකි ය. එවැනි පරීක්‍ෂණයකින් කෙරෙන්නේ ඒ අංශුව අදාළ සිදුරෙහි දී දැක ගැනීම ය. එනම් අංශුව අදාළ සිදුරෙහි දී පංචේන්දියවලට ගෝචර කර ගැනීම ය. ඒ පරීක්‍ෂණය කළ වහාම අංශුව තචදුරටත් සිදුරු දෙකක, එනම් අවස්ථා දෙකක නො පවතියි. අප එවිට එක් සිදුරක දී අංශුව දකින්නේ එහි සිදුරු දෙකෙහිම ඇති පැවැත්මට බාධා කරමිනි. එවිට අංශුව සිදුරු දෙකෙහිම නොපවතින බැවින් අපට පෙර දී මෙන් තිරයක නිරෝධන රටා දැක ගැනීමට නො හැකි වෙයි.
අංශුව එක් සිදුරක දී දැකීම යනු එහි පිහිටුම දැන ගැනීම ය. අංශුව යම් ප්‍රභවයකින් සිදුරු දෙක කරා ගමන් කරන්නේ නිශ්චිත ගම්‍යතාවක් හා ශක්තියක් සහිතව ය. එවිට ක්වොන්ටම් භෞතිකයෙහි අනිශ්චයතා මූලධර්මය අනුව අංශුවට පිහිටුමක් හෝ කාලයක් හෝ නැත. අංශුව පිහිටුම් රාශියක එක්විට ඇත. සිදුරු දෙකෙහි දී මේ අවස්ථාවලින් අවස්ථා දෙකක් පමණක් ඉතිරි වෙයි. එවිට අංශුවට අවස්ථා දෙකක් පමණක් ඇත. කෙසේ නමුත් පිහිටුම් අවස්ථා එකකට වඩා ඇති බැවින් අපට අංශුව දැකගත හැකි නො වේ. එනම් අංශුව පංචේන්ද්‍රියවලට ගෝචර නො වේ.
එහෙත් අංශුව සිදුරු මුණගැසීමෙන් පසුව තිරයකට යොමු කළහොත් එහි දී (තිරයෙහි දී) අංශුව පිහිටුම සම්බන්ධයෙන් එක් අවස්ථාවකට පත් වෙයි. එවිට අපට අංශුව දැකගත හැකි වෙයි. එය අපේ පංචේන්දියවලට ගෝචර වෙයි. අප අංශුව දකින්නේ යැයි කීව ද එහි දී සිදුවන්නේ අංශුව තිරය (සේයා පටයක) සමග ගැටී සේයා පටයෙහි ප්‍රතිබිම්බයක් ඇති කිරීම ය. අප දකින්නේ ඒ ප්‍රතිබිම්බය ය. අංශුව තිරයෙහි කොතැනක ප්‍රතිබිම්බයක් සාදන්නේ ද යන්න පිළිබඳ ව සම්භාවිතාවක් ඇත. අංශු ඉතා විශාල සංඛ්‍යාවක් එසේ සිදුරු දෙකෙන් ම ගොස් තිරය මත ප්‍රතිබිම්බ සෑදීමට සැලැස්වීමෙන් අපට සම්භාවිතාව වැඩි තැන්වල ප්‍රතිබිම්බ රාශියක් ද සම්භාවිතාව අඩු තැන්වල ප්‍රතිබිම්බ කුඩා සංඛ්‍යාවක් ද දැකගත හැකි ය. සම්භාවිතාව ශූන්‍ය වන තිරයේ ස්ථානවල එකම ප්‍රතිබිම්බයක්වත් දැකගත නො හැකි ය. නිරෝධන රටා යනු මේ ප්‍රතිබිම්බ සමස්තයෙහි සමුච්චිතය වෙයි. අප යම්කිසි අයූරකින් එක් සිදුරක දී අංශුව දැක ගතහොත් අංශුව එක් අවස්ථාවකට පමණක් ඌනනය වීම හේතු කොටගෙන තිරයෙහි නිරෝධන රටා නැති වී යයි. නිරෝධන රටා යනු විඤ්ඤාණයේ තවත් මායාවක් පමණකි.
